Zanim Polska utraciła swoje ziemie wschodnie na rzecz ZSRR „Kresy” dotknął dramat II wojny światowej.
Napaść III Rzeszy
Po napaści Trzeciej Rzeszy na Polskę 1 września 1939 roku na „Kresach” panował w porównaniu do reszty kraj panował względny spokój. Przeprowadzono mobilizację, na ziemie wschodnie przybywały ewakuowane urzędy i policja, szpitale wojenne zapełniały się rannymi żołnierzami polskimi.Spokój był jednak tylko pozorny. Okupacja niemiecka stawała się coraz bardziej brutalna a dodatkowo zaczęły się mnożyć antypolskie wystąpienia ukraińskie. Według historyków zaledwie po kilku dniach wojny, Polacy woleli nocować w lasach niż w domu ze względu na strach przed Ukraińcami. Już w drugiej dekadzie tragicznego września w momencie przekroczenia przez Wehrmacht Sanu bojówki OUN rozpoczęły, ustalone z Niemcami jeszcze przed wojną, regularne ataki na mniejsze oddziały wojskowe i polskie wsie.
Napaść Związku Radzieckiego
17 września 1939 roku na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow sowieckie wojska przekroczyły polską granicę, tym samym pozorny spokój na „Kresach” prysł. Wojsko Polskie zaskoczone agresją ze. Wschodu musiało toczyć nierówną walkę na dwa fronty. Jednocześnie niepolska ludność „Kresów” witała sowiecką armię z radością, wierząc, że przyniosła ona wyzwolenie. Zgodnie z wytycznymi Armia Czerwona zachęcała do odbierania ziemi „polskim panom”. Jak nie trudno się domyślić hasło to natychmiast zostało podchwycone przez powstające komitety rewolucyjne i zwykłe bandy. Rosyjskiej okupacji towarzyszyły więc napady chłopstwa na majątki i dwory ziemiańskie, a także zakłady przemysłowe. Jeszcze we wrześniu 1939 roku śmierć poniosło ponad 200 ziemian kresowych, a także pewna liczba osadników wojskowych. Jeszcze większa straty poniosły małe oddziały Wojska Polskiego i pojedynczy żołnierze, których mordowano albo przekazywano NKWD.
Podział Rzeczypospolitej
Dodatek do paktu Ribbentrop-Mołotow czyli układ sowiecko-niemiecki z 28 września 1939 roku ustalił ostateczny podział ziem polskich. W jego wyniku Związek Radziecki zagarnął około 52% terytorium II Rzeczpospolitej, leżące na wschód od linii rzek Pisy, Narwi, Wisły i Sanu. Na terenie tym mieszkało ponad 13 mln osób. Działające dotąd partie i organizacje społeczne okupanci rozwiązali, a ich aktywniejszych działaczy aresztowano. Do więzień trafili nie tylko Polacy, ale także Białorusini, Ukraińcy, Litwini, Żydzi i Rosjanie.
Przyłączenie do ZSRR.
W czasie pustoszenia „Kresów”, spowodowanego licznymi aresztowaniami i wywózkami, trwały przygotowania do formalnego wcielenia ziem polskich do ZSRR. Już 1 października 1939 roku Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego zadecydowało o zwołaniu na „Kresach” zgromadzeń ludowych. Po kampanii przeprowadzonej w atmosferze terroru 22 października odbyły się wybory, w których udział wzięło rzekomo ponad 90% uprawnionych do głosowania. Niedługo potem odbyły się zgromadzenia narodowe w Białymstoku (dla terenów tzw. Zachodniej Białorusi) i we Lwowie (dla terenów Zachodniej Ukrainy). Oba uchwaliły ustanowienie na swych obszarach władzy sowieckiej, nacjonalizację całego majątku ziemian (gruntów, budynków i inwentarza), kościołów oraz urzędników państwowych, upaństwowienie przemysłu i banków, a przede wszystkim zwróciły się do Rady Najwyższej ZSRR o włączenie w skład socjalistycznych republik Białoruskiej i Ukraińskiej, co Rada Najwyższa uchwaliła 1 i 2 listopada 1939 roku. W szkołach i na uniwersytetach polski język wykładowy został zastąpiony przez białoruski lub ukraiński. Ze szkół usunięto również religie, tym samym tworząc ze szkół jedne z podstawowych terenów indoktrynacji komunistycznej i ateistycznej.
Nowe rządy
„Kresy” należące do najbiedniejszych regionów II Rzeczypospolitej wraz z wykupowaniem przez przybyszy ze wschodu wszelkich towarów bardzo szybko ubożały. Sklepy kresowe przestawały się różnić od sklepów na sowieckiej Białorusi czy Ukrainie. Ciosem, który zrujnował życie tysięcy osób było jednak ogłoszenie rubla oficjalną walutą na ziemiach włączonych do ZSRR, przy czym wymianę ograniczono do zaledwie 300 złotych na osobę.
Deportacje
Pierwszą grupą, która całkowicie zniknęła z terenów kresowych byli Niemcy, którzy na mocy postanowień niemiecko-sowieckich zostali przesiedleni na tereny polskie włączone do III Rzeszy. 5 grudnia 1939 roku radziecki rząd podjął decyzję o wysiedleniu wraz z całymi rodzinami wojskowych, a nieco póżniej również osób zatrudnionych w służbie leśnej. Wywózki były przeprowadzone w samym środku zimy co spowodowało, że wiele osób, głównie starców i dzieci, nie przeżyło podróży do Kazachstanu. Pozostawiony majątek Kresowian został częściowo rozkradziony, częściowo uległ zniszczeniu, a jedynie resztki trafiły do instytucji państwowych.
Rozbicie konspiracji
W czasie wywózek jednocześnie NKWD rozpracowywało polskie i ukraińskie organizacje konspiracyjne. Wiosna i lato 1940 roku skutkowało aresztowaniem kierownictwa Związku Walki Zbrojnej we wszystkich ważnych ośrodkach kresowych. Jeszcze wcześniej aresztowani zostali delegaci OUN, którzy przybyli do Lwowa w celu wywołania antyrosyjskiego powstania.
Bilans okupacji sowieckiej
W czasie niespełna dwóch latach rządów Sowietów na „Kresach” ramach czterech deportacji wywieziono ponad 300 tysięcy osób, z czego zapewne około 190–200 tysięcy stanowili Polacy. NKWD aresztowało ogółem około 110 tysięcy obywateli polskich Liczba pomordowanych, poza rozstrzelanymi w ramach zbrodni katyńskiej, jest niemożliwa do ustalenia.
Okupacja niemiecka
Losy Kresów w czasie niemieckiej okupacji były wynikiem wielu czynników. Kształtowała je zarówno niemiecka polityka przekształcenia tych ziem w ramach Generalnego Planu Wschodniego w zaplecze żywnościowe Rzeszy jaki i zmieniająca się doraźnie polityka Stalina. Na początku zmierzała ona do pozyskania ludności polskiej do zwalczania wspólnego wroga, przy czym Polaków traktowano jednocześnie jako obywateli obcego państwa i jako obywateli sowieckich zobligowanych do przeciwstawiania się wrogowi. Ważny, czynnikiem była również ogólna sytuacja międzynarodowa oraz aspiracje innych narodowości, szczególnie Ukraińców i Litwinów.